Nowogród Sign Polska

W tym miejscu znajduje się cmentarz żydowski

Cmentarz został założony około 1778 roku. Jego dewastację rozpoczęli w czasie II wojny światowej hitlerowscy okupanci, a po wojnie nekropolia ulegała dalszej destrukcji, gdyż z jej terenu łatwo było pozyskać materiał budowlany. W rezultacie zachowało się jedynie około dwudziestu nagrobków. Historia tego miejsca zaczęła się na nowo w latach 2005–2007, kiedy na cmentarz trafiło z powrotem kilkanaście fragmentów nagrobków, w większości znalezionych w fundamentach jednego z pobliskich domów. Kilka macew przechowuje też Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika.

Cmentarz i budynek przy rynku, w którym do 1939 roku działała szkoła żydowska, są jedynymi pozostałościami po społeczności żydowskiej w przedwojennym Nowogrodzie.

Historia Żydów w tym mieście sięga XV wieku, ale aż do wieku XVII było ich tu bardzo niewielu. Gmina żydowska ukonstytuowała się wieku XVIII – wzniesiono wówczas drewnianą synagogę. Na początku XIX wieku Żydzi stanowili 15 procent mieszkańców miasta. Nieco później Aleksander Połujański w Wędrówkach po guberni augustowskiej w celu naukowym odbytych pisał: „Żydzi tylko czwartą część ludności miasta [Nowogrodu] stanowiąc, prowadzą zwykłym trybem handel drobnostkowy produktami wiejskimi i kramarszczyzną”. W 1865 roku prawie co drugi mieszkaniec był pochodzenia żydowskiego, w 1908 roku zaś gmina żydowska liczyła aż 1542 osoby, które posiadały większość sklepów oraz prowadziły przeprawę promową na Narwi. Powstała wtedy druga synagoga, również drewniana.

W czasie I wojny światowej zniszczono około 70 procent zabudowy Nowogrodu, a Rosjanie nakazali Żydom opuszczenie miasta. W roku 1921 pozostało w nim tylko 514 Żydów, którzy nadal zajmowali się handlem i rzemiosłem na skalę lokalną. Kolejna fala zniszczeń wojennych dotknęła Nowogród we wrześniu 1939 roku. Ludność żydowska w większości uciekła do Łomży (do 1941 roku oba miasta były pod okupacją sowiecką, a następnie trafiły w ręce III Rzeszy). W styczniu 1943 roku około 300 żydowskich rodzin z Nowogrodu i Łomży zostało wywiezionych do obozu zagłady Auschwitz.

O życiu społeczności nowogrodzkich Żydów mówią zachowane dokumenty, między innymi zaświadczenie o ogłoszeniu zaślubin wydane przez rabina Okręgu Bożniczego w Nowogrodzie Hersza Pelterowicza (opatrzone jego pieczęcią i podpisem) w związku z małżeństwem jego syna Szymka zawartym w Suwałkach z Cypą Lewitańską. Przechowywane jest w zbiorach Archiwum Państwowego w Suwałkach, a w zbiorach Archiwum w Łomży znaleźć można szereg podobnych dokumentów wydanych przez rabina Pelterowicza innym nowożeńcom.

Hersz Pelterowicz  (1807–1877, zm. w Nowogrodzie) był ważną postacią lokalnego życia społecznego, mistrzem kabały i miejscowym rabinem darzonym przez współmieszkańców estymą. Jedno z podań, w którym Pelterowicz występuje jako „Raw Herszełe”, opowiada o niezwykłej mocy kabalisty: przekaz mówi o tym że zdmuchnął on chustką rozprzestrzeniający się ogień i uratował żydowskie domy przed pożogą. Mówiono później również, że dopóki żył, miasta nie nawiedzały pożary. Rabin Pelterowicz spoczywa na tym cmentarzu, nie znamy jednak lokalizacji jego grobu, a jego nagrobek nie został dotąd odnaleziony. Członkowie nowogrodzkiej rodziny Pelterowiczów wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych i zmienili nieco brzmienie swojego nazwiska. Ich potomkowie żyją do dzisiaj – dzięki nim udało nam się pozyskać jego portret.

SYNAGOGA

Drewniany budynek nowogrodzkiej synagogi powstał pod koniec XVIII wieku, prawdopodobnie w miejscu bóżnicy spalonej podczas pożaru miasta w 1778 roku. Tak zwana nowa synagoga była raczej niewielka – salę główną wzniesiono na planie kwadratu o boku 11 m. Podczas II wojny światowej synagoga spłonęła, a jej budynek zachował się jedynie na kilku fotografiach z lat 1919 i 1921 (zbiory Instytutu Sztuki PAN).

Tablica powstała dzięki Przyjaciołom Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce, Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce oraz staraniom Gwyneth Paltrow. Za wsparcie projektu dziękujemy burmistrzowi Nowogrodu.

opracowanie tekstu tablicy: Gniewomir Zajączkowski, Glenn Dynner.